تسیزات، یوهان باپتیست

[yohān bāptist tsizāt]
Johann Baptist Cysat
(ت. لوسرن، سویس حدود 965/ 1586؛ و. لوسرن، 13 اسفند 1035/ 3 مارس 1657)، اخترشناسی.
رِن وارد تسیزات، پدر تسیزات، مردی اهل ادب و رهبری در کارهای بلدی شهر لوسرن، و از سرپرستان نیرومند مدرسه‌ی یسوعیان آن شهر بود. یوهان باپتیست در 983 وارد فرقه‌ی یسوعی شد؛ و در 990 در مدرسه‌ی یسوعی شهر اینگولشتات شاگرد کریستوف شاینر بود، و به او در رصد کردن لکه های خورشید یاری کرد. در 997 تسیزات به استادی ریاضیات در اینگولشتات رسید، و رصدهائی در مورد دنباله دار 997 کرد که بیشتر شهرتش به سبب آن است. وی این رصدها را در کتاب کوچک هشتاد صفحه ای به نام ... Mathemata astronomica («ریاضیات اختر شناسی...»، 1619) شرح داد و تجزیه و تحلیل کرد.
رصد ها در فاصله‌ی میان 10 آذر تا 2 بهمن 997 صورت پذیرفت و تقریباً پیوسته ترین رشته‌ی رصدهای این دنباله دار پر هیاهو را تشکیل می دهند. تسیزات، برای تعیین هر موضع، فاصله‌ی دنباله دار را از دو ستاره‌ی ثابت تعیین می کرد، و برای این کار از یک آلت سُدس (sextant) چوبین به شعاع نزدیک به دو متر استفاده می کرد. با محاسبه از روی فهرست ستاره‌های تیکو، دید که دنبال دار از طول ’24 ͦ 9و عرض شمالی ’37 ͦ11 که در 10 آذر داشت، به ’20 ͦ21 طول و عرض شمالی ’22ͦ56 در 2 بهمن تغییر مکان داده است، و در این مدت سرعتش بتدریج کاهش می یافته است. وی ابعاد سر و دُم دنباله دار را نیز اندازه گرفت و ظهور ستاره را با دوربین اخترشناختی مطالعه کرد.
از هدفهای عمده‌ی تحلیل تسیزات نشان داد این نکته بود که دنباله دار زبَر ماهی (فوق قمری، superlunar) است. وی کوشید تا حرکت راستین را از روی رصدهائی در روزهای متوالی که فاصله‌ی سمتی دانباله دار یکی بود، تعیین کند؛ از مقایسه‌ی حرکت مشهود ظاهری در طی چند ساعت با حرکت راستین حساب شده، برای اختلاف در اختلاف منظر به رقمی دست یافت. روش او فاقد دقّت ریاضی بود و بعداً در Almagestum novum («مجسطی نوین») ریتچولی (یکم، 102-109) سخت مورد نقد قرار گرفت. تسیزات از روی اختلاف منظرهای افقی فاصله های زمین تا دنباله دار را نتیجه گرفت. تسیزات از روی اختلاف منظرهای افقی فاصله های زمین تا دنباله دار را نتیجه گرفت و سپس ( با درست انگاشتن اختلاف منظر مقرون به خطای خورشید به وسیله‌ی تیکو) فاصله‌ی دنباله دار از خورشید را بدست آورد. بر اساس این نتیجه ها دو نظریّه برای دنباله دارها پیشنهاد کرد: یک مدار مستدیر به سبک تیکو گرد خورشید، واقع بین زهره و بهرام (مریخ)، و یک خط سیر به خط راست که برای رصدهای 10 و 29 آذر و 8 دی مناسب بود. این نظریه‌ی اخیر با مسیرهای راستخطی کپلر نتیجه گرفته بود فرق دارد زیرا که تسیزات زمین را بی حرکت انگاشته بود.
رصدهای تلسکوپی تسیزات را به این تصور رسانید که هسته‌ی دنباله دار از 17 آذر به بعد به صورت سیّاره های کوچک جدا از هم شکسته شده است- این پدیده مورد تردید رابرت هوک و ستاره شناسان متأخرتر واقع شده است. تسیزات این جلوه را با جلوه‌ی سحابیهای موجود در صورتهای فلکی خرچنگ، قوس، و شمشیر جبّار مقایسه کرد؛ یک بار دیگر اعتبار اولین اشاره به ابری جبّار به حساب او گذاشته شد، اما بعد معلوم شد که این سحابی را پِرِسک در 989 مشاهده کرده بوده است.
رصدهای اخترشناختی تسیزات در سالهای بعد هم ادامه یافت اما ظاهراً به صورت کتابی منتشر نشده است. وی ماهگرفتی از سال 999 را در نامه ای به کپلر توصیف کرد. رموس کوئیتانوس و کپلر در 1007-1008 درباره‌ی تعیین قطرهای ظاهری سیّارات که او تعیین کرده بود بحث کردند. وی گذر سیّاره‌ی تیر (عطارِد) در سال 1010 را رصد کرد؛ ریتچولی به صورت انتقادی به عددهای بزرگی که تسیزات برای قطر ظاهری خورشید تعیین کرده بود اشاره کرده متذکر شد که در تعیین آن اعداد موضوع پراکندگی نور، که در دهه‌ی 1030 به وسیله‌ی گریمالدی کشف شده بود، قصور شده است. (Astronomia reformato، ص 39-41). در این میان، تسیزات در مقامات اداری مختلف مصدر خدماتی شد: از 1002 تا 1006 سرپرست کالج کلیسای یسوعی لوسرن بود؛ در دهه‌ی 1010 معماری ساختمان کالج کلیسای یسوعی در اینسبروک را بر عهده داشت؛ از 1016 تا 1020 سرپرست مدرسه‌ی یسوعی اینسبروک بود، از 1025 تا 1039 ریاست کالج یسوعی آیششتات را برعهده داشت.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی. اثر تسیزات درباره‌ی ستاره های دنباله دار کتابی است با عنوان Mathemata astronomica de loco, motu, magnitudine, et causis cometae qui sub finem anni 1618 et initium anni 1619 in coelo fulsit… (اینگولشتات، 1619). نوشته ای با عنوان Tabula cosmographica versatilis، از تسیزات، در Bibliotheca scriptrum societatis Iesu فیلیپ آلگامب (آنت ورپ، 1643)،ص 223، فهرست شده است. مقاله ای با عنوان «Clavis mathematica» در 1013/ 1634 که مورد تأیید مأموران سانسور قرار گرفت ولی ظاهراً هرگز بچاپ نرسید؛ اثر دیگری به منظور نشان دادن مشیت الهی در تنظیم جهان، که تسیزات در سال 1015/1636 اعلام کرده بود که در دست تهیه است، نیز بچاپ نرسید. نامه‌ای از تسیزات به کپلر و نامه های متعدد دیگر در مورد رصدهای تسیزات در Johhanes Keplers gesammelte Werke، ویراسته‌ی ماکس کاسپار، هفدهم (مونیخ، 1955)، شماره های 838، 840؛ و هجدهم (1959)، شماره های 910، 1095 و 1103 بچاپ رسیده است. براونمول به مجموعه‌ای از دستنوشته های تسیزات در کتابخانه‌ی دانشگاه مونیخ در Jahrbuch für Münchener Geschichte (مونیخ، 1894)، صفحه‌ی 53 به بعد، اشاره کرده است.
دوم. خواندنیهای فرعی. برای دستیابی به جزئیات زندگی و آثار تسیزات، ــــGeschichte der Jesuiten in den Ländern deutsche Zunge، از برنارت دور (فرایبورک ایم برایسگاو، 1907-1913)، بیشتر صفحات؛ Biographien zur Kulturgeschichte der Schweiz، از رودلف وولف، یکم (زوریخ، 1858)، 319-320، 409، 419؛ Geschichte der Himmelskunde از ی.ه. فون مِدلر، یکم (برونسویک، 1873)، 295، 312؛ و Kepler and the Jesuits، از م.و.برک- گافنی (میلووکی، ویسکانسین، 1944)، 113-119. درباره‌ی بحثهای مربوط به ستاره‌ی دنباله دار 997/1618، ـــــ The Controversy on the Comets of 1618 ، از استیلمن در یک و د. امالی (فیلادلفیا، 1960). درباره‌ی مسائل مربوط به اخترشناسی ستاره های دنباله دار قبل از نیوتن، ـــــThe Background and Early Development of Newton"s Theory of Comets، از جیمز آلن رافنر، رساله‌ی دکتری (دانشگاه ایندیئنا، 1966).
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، برگردان: احمد آرام، [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول